حضور قلب

قال زین العابدین (علیه السلام ): ان العبد لا یقبل من صلاته الا ما اقبل علیه منها بقلبه :
همانا نماز بنده پذیرفته نمى شود، مگر آنچه را که با قلبش به نماز توجه کرده است .
(المواعظ العددیه ، ص 270)
یکى دیگر از مقدمات نماز ((حضور قلب )) است و آن مهمترین شرط قبولى نماز مى باشد. براى نمازگزار سزاوار است که در تمام ذکرها و کارهاى نماز حضور قلب داشته باشد که تنها آنچه در نماز به آن توجه داشته باشد به حسابش گذاشته مى شود⁽⁴⁸⁾.
و هم اکنون سالک پس از ایجاد مقدمات و گفتن اذان و اقامه ، آماده خواندن نماز است . در این لحظه مهمترین مساءله حضور قلب است . یعنى این که سالک به هر صورتى که شده ، قلب خود را متوجه این عمل عظیم گرداند و در محضر ربوبى قدس آن را حاضر کند، زیرا در روایات تاءکید زیادى به رعایت حضور قلب شده و عبادت بدون آن همچون جسمى بى روح و دور از مرحله قبول است .
در کتاب کافى از حضرت باقر (علیه السلام ) و صادق (علیه السلام ) روایت شده است که فرمودند:
((بدرستى که آنچه از نماز براى تو مى باشد، آن قسمتى است که نسبت به آن حضور قلب داشته باشى ، پس اگر تمام نماز را غلط بجاى آورد و با از آداب آن غفلت نماید، نمازش پیچیده مى شود و با آن به صورت صاحبش ‍ زده مى شود))⁽⁴⁹⁾.))

قال على (علیه السلام ): من صلى باذان و اقامة صلى خلفه صف من الملائکة لا یرى طرفاه و من صلى باءقامة صلى خلفه ملک :
هر کس نماز خود را با اذان و اقامه بخواند صفى از فرشتگان پشت سر وى به نماز مى ایستند که دو طرف آن صف دیده نمى شود، و هر کس نماز خود را با اقامه تنها بخواند فقط یک ملک یا یک صف پشت سر او نماز مى خواند.
(ثواب الاعمال ، ص 58)
1 - مستحب است پیش از نمازهاى یومیه اذان و اقامه بگویید⁽⁴³⁾.
2 - اذان و اقامه براى نمازهاى پنجگانه مستحب مؤ کد است ، چه نماز ادا باشد و چه قضاء و خواه در سفر باشد و یا در غیر سفر، چه مرد باشد و چه زن ، در هر حال . حتى بعضى اذان و اقامه را واجب دانسته اند، ولى اقوى استحباب آن به طور کلى است . چنانچه نماز عصر با ظهر و نماز عشاء با مغرب خوانده شود، گفتن اذان براى نماز عصر و عشاء ساقط مى گردد⁽⁴⁴⁾.
3 - مستحب است در روز اولى که بچه به دنیا مى آید، یا پیش از آنکه بند نافش بیفتد، در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه بگویند.
4 - مستحب است موقع گفتن اذان و اقامه ، انسان رو به قبله بایستد و با وضو یا غسل باشد.
5 - دستها را به گوش بگذارد و صدا را بلند نماید و بکشد و در بین جمله هاى اذان کمى فاصله دهد و بین آنها حرف نزند.
6 - مستحب است بدن انسان در موقع گفتن اقامه آرام باشد و آن را از اذان آهسته تر بگوید و جمله هاى آن را به هم نچسباند. ولى به اندازه اى که بین جمله هاى اذان فاصله مى دهد، بین جمله هاى اقامه فاصله دهد.
7 - مستحب است بین اذان و اقامه یک قدم بردارد، یا قدرى بنشیند، یا سجده کند، یا ذکر بگوید، یا دعا بخواند، یا قدرى ساکت باشد، یا حرفى بزند، یا دو رکعت نماز بخواند. ولى حرف زدن بین اذان و اقامه نماز صبح مستحب نیست ، ولى نماز خواندن بین اذان و اقامه نماز مغرب را به امید ثواب بجا بیاورید.
8 - کسى که اذان و اقامه دیگرى را مى شنود، مستحب است هر قسمتى را که مى شنود بگوید، ولى از حى على الصلوة تا حى على خیر العمل را به امید ثواب بگوید.
9 - باید بین اذان و اقامه فاصله ندهد و اگر بین آنها به قدرى فاصله دهد که اذانى را که گفته اذان این اقامه حساب نشود، مستحب است دوباره اذان و اقامه را بگوید و نیز اگر بین اذان و اقامه و نماز به قدرى فاصله دهد که اذان و اقامه آن نماز حساب نشود، مستحب است دوباره براى آن نماز، اذان و اقامه بگوید.
10 - مستحب است کسى را که براى گفتن اذان معین مى کنند، عادل و وقت شناس و صدایش بلند باشد و اذان را در جاى بلند بگوید⁽⁴⁵⁾.

آداب قبله

قال الصادق (علیه السلام ): اذا استقبلت القبلة فایس من الدنیا و ما فیها والخلق و ما هم فیه :
به هنگامى که براى نماز به جانب قبله ایستادى از دنیا و آنچه در آن است ماءیوس شو، و نسبت به خلق و آنچه در آن است در کمال نومیدى باش . (عرفان اسلامى ، ج 5، ص 170)
نماز رو به کعبه مقدس برگزار مى شود. جهتى که به آن رو مى کنیم و به نیایش ‍ خداوند مى پردازیم ((قبله )) نام دارد.
1 - مستحب است قلب هم سمت قبله باشد.
امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((چون رو به قبله نمودى ، از دنیا و هرچه در آن است و از خلق و هر چه بدان مشغولند، ماءیوس باش و دل خود را از هر آنچه که او را از خداوند مشغول مى نماید، خالى ساز و با دیده باطن عظمت خداوند را ببین ، و به یاد آور روزى را که در پیشگاه الهى خواهى ایستاد، روزى که هرکس بدانچه از پیش فرستاد گرفتار است )).
و در حدیث نبوى است که : ((هرگاه بنده اى به نماز بایستد و قلبش با خدا و متوجه او باشد، پس از نماز، همچون روزى خواهد بود که از مادر متولد شده است ))⁽⁴⁶⁾.
بدون شک صحیح نیست در پیشگاه حضرت حق داراى دو حالت باشى ، در یک حال توجه به او و در یک حال توجه به دنیا و خلق دنیا.
2 - کارهاى دیگرى مانند سر بریدن حیوانات باید رو به قبله انجام گیرد⁽⁴⁷⁾.
مسلمانان باید در عبادت رو به کعبه کنند، حتى در کارهایى همچون خواب ، خوراک ، هنگام وضو گرفتن و...

نماز اول وقت

قال الصادق (علیه السلام ): امتحنوا شیعتنا عند مواقیت الصلوة کیف محافظتهم علیها
شیعیان ما را در اوقات نماز آزمایش کنید، که چگونه بر خواندن نماز در موعد مقرر محافظت مى کنند.
(سفینة البحار، باب الصلوة )
مستحب است انسان نماز را در اول وقت آن بخواند که راجع به آن خیلى سفارش شده و هرچه به اول وقت نزدیکتر باشد بهتر است ، مگر آنکه تاءخیر آن از جهتى بهتر باشد، مثلا صبر کند نماز را به جماعت بخواند⁽²³⁾.

اوقات فضیلت نماز

1 - وقت فضیلت نماز صبح از اول سپیده صبح تا پایدار شدن سرخى مشرقى است .
2 - وقت فضیلت نماز ظهر از نیمروز تا رسیدن سایه شاخص به اندازه خود مى باشد.
3 - وقت فضیلت نماز عصر از هنگام رسیدن سایه شخص به اندازه 4 قدم (7/4 شاخص ) تا رسیدن سایه شخص یا شاخص به دو برابر خود است .
4 - وقت فضیلت نماز مغرب از اول مغرب تا رفتن شفق (سرخى مغربى ) مى باشد.
5 - وقت فضیلت نماز عشاء از اول رفتن شفق تا یک سوم از شب است .⁽²⁴⁾
رسول اکرم مى فرماید، خداوند متعال فرمود: ((من تعهدى نسبت به بنده ام دارم که اگر نماز را در وقتش به پا دارد او را عذاب نکنم و بدون حساب او را به بهشت ببرم ))⁽²⁵⁾.
امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((هنگامى که بنده اى سر وقت به نماز بایستد و مراقب آن باشد، پاره اى نور سفید بالا مى رود و مى گوید: تو مرا حفظ کردى ، خدا تو را حفظ کند. ولى وقتى نماز را در وقتش نخواند و مراقب آن نباشد، آن نماز به صورت لکه سیاه و تاریکى برمى گردد و مى گوید: مرا ضایع کردى ، خدا تو را ضایع نماید))⁽²⁶⁾.
از عایشه نقل شده است : ((بارها اتفاق افتاد که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) با ما مشغول صحبت بود، هنگامى که وقت نماز مى رسید، چنان مشغول و متوجه عظمت خدا مى شد، گویا هرگز ما را نمى شناسد و ما هم او را نمى شناسیم ))⁽²⁷⁾.
امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((وقتى که نماز واجب مى خوانى ، آن را در وقت خودش چنان بخوان که گویا دیگر هرگز به نماز موفق نمى شوى ))⁽²⁸⁾.

قال رسول الله (صلى الله علیه آله و سلم ): جعلت لى الارض مسجدا و طهورا:
زمین براى من سجده گاه و پاک کننده قرار داده شده است .
(وسائل الشیعه ، ج 3، ص 593)
نماز در مکانهاى مقدس ، مانند مسجد الحرام ، مسجد النبى و مساجد دیگر و در حرم حضرت على (علیه السلام ) و امام حسین (علیه السلام ) و مکانهاى مقدس دیگر، بر کمال و ارزش نماز مى افزاید و در روایات آمده است که نماز در این مکانها ثواب دارد.

نماز در مسجدالحرام

امام باقر (علیه السلام ) فرمود: ((یک نماز در مسجدالحرام ثوابش از یکصد هزار نماز در مساجد دیگر افزونتر خواهد بود))⁽²⁹⁾.
پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((هر کس هفت بار به دور این خانه طواف کند و دو رکعت نماز طواف را بخوبى انجام دهد، گناهان او آمرزیده شود))⁽³⁰⁾.

نماز در مسجد رسول الله (صلى الله علیه و آله و سلم )

رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((ثواب یک نماز در مسجد من ، برابر است با ثواب ده هزار نماز در مساجد دیگر جز مسجدالحرام . زیرا نماز در مسجدالحرام برابر یکصد هزار نماز در مساجد دیگر است ))⁽³¹⁾.

نماز در مسجد کوفه

ابوبصیر گوید، از حضرت صادق (علیه السلام ) شنیدم که فرمود: ((خوب مسجدى است مسجد کوفه ، هزار پیغمبر و هزار وصى پیغمبر در آن نماز خوانده اند))⁽³²⁾.
امام رضا (علیه السلام ) فرمود: ((نماز فرادى در مسجد کوفه فضیلتش ‍ بیشتر است از هفتاد نماز جماعت در مساجد دیگر))⁽³³⁾.
امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((یک نماز در مسجد کوفه برابر هزار نماز در مساجد دیگر است ))⁽³⁴⁾.

نماز در بیت المقدس ، مسجد جامع ، مسجد طایفه ، مسجد بازار

امیرالمؤ منین (علیه السلام ) فرمود: ((یک نماز در بیت المقدس برابر هزار نماز است و یک نماز در مسجد جامع شهر برابر صد نماز، و یک نماز در مسجد قبیله و محل برابر بیست و پنج نماز و یک نماز در مسجد بازار برابر دوازده نماز است و نماز مرد در خانه اش به تنهایى فقط یک نماز است ))⁽³⁵⁾.

همسایه مسجد

رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((براى همسایه مسجد، جز در مسجد نماز خواندن روا نیست ))⁽³⁶⁾.
على (علیه السلام ) فرمود: ((حریم مسجد، چهل ذرع و همسایه آن ، چهل خانه از چهار طرف است ))⁽³⁷⁾.

انتظار براى نماز در مسجد

امام صادق (علیه السلام ) فرمود: هر کس در مسجد پس از نمازش در انتظار نماز دیگر بماند، میهمان خداست و بر خداست که میهمانش را گرامى دارد))⁽³⁸⁾.
رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((مساجد را گذرگاه قرار ندهید، مگر آن که هنگام عبور، دو رکعت نماز بخوانید))⁽³⁹⁾.

غیبت در مسجد

رسول خدا (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((به انتظار نماز نشستن در مسجد تا زمانى که حدثى از او صادر نشود عبادت است . پرسیدند: حدث چیست ؟ پیامبر فرمود: غیبت کردن ))⁽⁴⁰⁾.
امام حسن (علیه السلام ) فرمود: ((اهل مسجد زائران خدایند و بر صاحبخانه است که به زائرش هدیه اى دهد))⁽⁴¹⁾.
در تورات مکتوب شده است که : ((خانه هاى من در زمین مساجد است ، پس خوشا به حال بنده اى که در خانه خود طهارت بگیرد، پس مرا در خانه من زیارت کند بر میزبان لازم است که از میهمان خود پذیرایى نماید))⁽⁴²⁾.

2 - لباس نمازگزار

قال الصادق (علیه السلام ): خیر لباسک ما لا یشغلک عن الله عز و جل بل یقربک من شکره و ذکره و طاعته :
نیکوترین لباس آن است که تو را از یاد خدا غافل نکند و مشغول به غیر ننماید، بلکه به شکر و ذکر و طاعتش نزدیک کند.
(مصباح الشریعه ، الباب السابع ، فى اللباس )
1 - مستحب است در حال نماز انسان با لباس سنگین و موقر باشد⁽¹³⁾.
2 - لباس از پنبه یا کتان باشد.
3- لباس سفید و بهترین لباسهاى خود را بپوشد⁽¹⁴⁾.
4 - پوشیدن عبا، و دست کردن انگشترى عقیق .
5 - عمامه با تحت الحنک ⁽¹⁵⁾.
پیغمبر اکرم (صلى الله علیه آله و سلم ) فرمود: ((دو رکعت نماز با عمامه ، بهتر است از چهار رکعت نماز بدون عمامه ))⁽¹⁶⁾.
6 - استعمال بوى خوش ⁽¹⁷⁾.
از امام صادق (علیه السلام ) آمده : ((دو رکعت نماز که با بوى خوش ‍ گزارده شود بهتر است از هفتاد رکعت نماز که بى بوى خوش گزارده شود))⁽¹⁸⁾.
7 - مستحب است در نماز جامه سیاه نپوشد، به این معنى که پوشیدن آن در نماز مکروه است ، مگر سه چیز: عبا، عمامه ، چکمه ⁽¹⁹⁾.
8 - مستحب است کسى که مى خواهد لباس بپوشد یا از تن در آورد، بسم الله الرحمن الرحیم بگوید⁽²⁰⁾.
9 - براى نماز جاى مخصوص ، لباس مخصوص ، سجاده یا فرش مخصوص ‍ انتخاب کنند.

3 - نماز جماعت

عن ابى جعفر (علیه السلام ) قال : قال على (علیه السلام ): من سمع النداء فلم یجبه من غیر علة فلا صلاة له
هر کس صداى اذان جماعت را بشنود و بدون هیچ عذرى پاسخ ندهد نماز ندارد (نمازش مقبول نیست ).
(وسائل الشیعه ، ج 5، ص 375)
مستحب است نماز با جماعت خوانده شود. فضیلت نماز جماعت بیست و پنج برابر نماز فرادى مى باشد⁽²¹⁾.
1 - اگر ماءموم یک مرد باشد، مستحب است طرف راست امام بایستد. و اگر زن باشد مستحب است در طرف راست امام طورى بایستد که جاى سجده اش مساوى زانو یا قدم امام باشد.
2 - اگر یک مرد و یک زن و یا یک مرد و چند زن باشد، مستحب است مرد طرف راست امام و باقى پشت سر امام بایستند.
3 - اگر چند مرد یا چند زن باشند، مستحب است مردها عقب امام و زنها پشت مردها بایستند.
4 - مستحب است امام در وسط صف بایستد و اهل علم و کمال و تقوى در صف اول بایستند.
5 - مستحب است صفهاى جماعت منظم باشد و بین کسانى که در یک صف ایستاده اند فاصله نباشد و شانه آنان ردیف یکدیگر باشد.
6 - مستحب است بعد از گفتن قد قامت الصلوة ماءمومین برخیزند.
7 - مستحب است امام جماعت حال ماءمومى را که از دیگران ضعیفتر است رعایت کند، و عجله نکند تا افراد ضعیف به او برسد.
8 - مستحب است قنوت و رکوع و سجود را طول ندهد، مگر بداند همه کسانى که به او اقتدا کرده اند مایلند.
9 - مستحب است امام جماعت در حمد و سوره و ذکرهایى که بلند مى خواند صداى خود را به قدرى بلند کند که دیگران بشنوند، ولى باید بیش از اندازه صدا را بلند نکند.
10 - اگر امام در رکوع بفهمد کسى تازه رسیده و مى خواهد اقتدا کند، مستحب است رکوع را دو برابر همیشه طول بدهد و بعد برخیزد، اگر چه بفهمد کس دیگرى هم براى اقتدا وارد شد⁽²²⁾.

1 - آداب وضو

قال رسول الله (صلى الله علیه آله و سلم ): الوضوء مفتاح الصلاة :
وضو کلید و وسیله افتتاح نماز است .
(نهج الفصاحه ، حدیث 1588)
وضو و نماز همچون ترمزى است که در پنج نوبت روز، بدن و روح را از گرایش به آلودگى و بدى باز مى دارد و به پاکى و راستى و درستى مى کشاند.
شایسته است که نمازگزار هنگام وضو ساختن آداب آن را کاملا رعایت کند، تا مقدمات و نورانیت لازم را براى حضور به محضر رب الارباب تحصیل نماید.
1 - نخستین آداب وضو آن است که ((رو به قبله )) بایستد و در حال توجه به مرکز عبادت و توحید باشد تا از فواید آن محروم نماند. چنانچه در روایت است که : ((هر کس وضو را رو به قبله بسازد ثواب دو رکعت نماز در نامه عمل او نوشته مى شود.))⁽²⁾.
در حدیث است که امام مجتبى (علیه السلام ) به هنگام وضو مفصلهایش ‍ مى لرزید و رنگ صورت مبارکش زرد مى شد. علت این حالت را از آن حضرت پرسیدند، فرمود: ((بر هر کس که در مقابل پروردگار مى ایستد سزاوار است که رنگش زرد شود و اعضایش بلرزد⁽³⁾.))
2 - یکى دیگر از مستحبات وضو ((مسواک زدن )) به هنگام هر وضو مى باشد.
هرگاه اراده کنى وضو ساختن را، باید ابتدا به مسواک کردن بپردازى و مسواک را بر عرض دندانها بمالى ، نه بر طول آن .
مسواک کردن به انگشت ابهام و مسبحه در وقت وضو، مثل مسواک کردن به مسواک است ؛ یعنى هر دو انگشت را بر دندان مالیدن در وقت وضو ساختن مجزى از مسواک است و قائم مقام آن است ⁽⁴⁾.
رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) به حضرت على (علیه السلام ) فرمود: ((اى على ! بر تو باد مسواک زدن به هنگام هر وضو^{(5 )}.))
نیز حضرت فرمود: ((اگر بر امتم دشوار نبود، هر آینه مسواک را واجب مى کردم در هر وضو⁽⁶⁾.))
همچنین فرمود: ((دو رکعت نماز در حالى که انسان مسواک زده باشد، از هفتاد رکعت نماز در حالى که مسواک نزده باشد، برتر است ⁽⁷⁾.))
3 - هنگام وضو ((مضمضه )) کند، و این عمل یعنى آب در دهان کردن و گردانیدن ، و بهتر این است که آب را بیرون ریزد.
4 - هنگام وضو ((استنشاق )) نماید، و این عمل ، آب را در بینى کردن و بالا کشیدن آن است .
مستحب است که سه بار مضمضه و استنشاق کند، اگر چه به یک مشت آب باشد⁽⁸⁾.
5 - یکى دیگر از مستحبات وضو این است که مرد در شستن اول در وقت شروع به شستن دستها آب را بر پشت آرنج بریزد، و در شستن دوم در وقت شروع آب را بر پیش آرنج بریزد، بر عکس زن ، که او در شستن اول ابتدا به ریختن آب به پیش آرنج مى کند و در شستن دوم ابتدا به پشت آرنج مى کند⁽⁹⁾.
6 - مستحب است بعد از وضو گرفتن ، اعضاء وضو را خشک نکند.
امام صادق (علیه السلام ) فرمود: ((هر کسى که وضو بگیرد و خود را با حوله خشک نماید، یک حسنه براى او نوشته مى شود. اما کسى که وضو بگیرد و خشک نکند، بلکه صبر کند تا اعضاى وضو به خودى خود خشک شود، سى حسنه براى او نوشته مى شود⁽¹⁰⁾.))
7 - هنگام وضو، میان انگشتان را باز کند تا کاملا شسته شود.
رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((هنگام وضو میان انگشتان خود فاصله دهید تا خدا به وسیله آتش میان آنها را فاصله ندهد^{(11 )}.))
8 - مقدار مصرف آب :
رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) فرمود: ((براى وضو ده سیر آب ، و براى غسل سه کیلو آب کافى است ، ولى افرادى در آینده مى آیند که این مقدار را کم مى شمارند و آب زیادى را مصرف خواهند کرد، آنها بر خلاف راه من مى روند⁽¹²⁾.))
9- از دیگر مستحبات وضو، خواندن دعاهایى است که در هر یک از افعال واجب وضو (شستن صورت و دستها و مسح سر و پاها) و افعال مستحبه وضو (مثل مضمضه و استنشاق ) وارد شده . این دعاها در بخش دوم کتاب (اذکار مستحبى ) آمده است .

رکوع 
مستحب است که قبل از رکوع تکبیر گوید: در حال قیام و پس از خم شدن ، دستها را بر زانوها گذارد و زن بالاتر از زانو چنانکه دست راست بر زانوى راست و دست چپ بر زانوى چپ نهد و دستها را بر پهلوها بچسباند و زانوها پس برد، و پیش نیارد و انگشتان را از هم دور کند و پشت را راست بدارد به نوعى که اگر قطره آبى بر آن ریخته شود، بر بین قدمین اندازد و قبل از تسبیح بگوید: اللهم لک رکعت بار خدایا از بهر تو رکوع کردم ولک خشعت و براى تو فروتنى نمودم . و لک اسلمت و مر تو را منقاد و فرمانبردار شدم و بک آمنت و به تو ایمان و به تو ایمان آوردم وعلیک توکلت و بر تو توکل کردم : یعنى کارهاى خود به تو واگذاشتم وانت ربى و توئى پروردگار من خشع لک افتادگى کرد مر تو را سمعى گوش من و بصرى و چشم من و شعرى و موى من و بشرى و پوست تن من و لحمى و گوشت من و دمى و خون من و مخى و مغز استخوان من و ما اقلته قدماى و آنچه برداشته آن را قدمهاى من غیر مستنکف در حالتى که نیستم از پرستش تو شرم آور و نه به ننگ اندر ولا مستکبر و نه گردنکش ولا مستحسر و نه از این بابت تعبناک و خسته و ناخشنود.