قبله
معنای لغوی قبله:
"قبله" به معنی "جهت" است وبه این نام نامیده می شود ، زیرا نمازگزار در مقابل آن می ایستد.
معنای اصطلاحی قبله:
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در مدت 13 سال پس از بعثت در مکه  و چند ماه بعد از هجرت در مدینه به امر خداوند متعال به سوی بیت المقدس عبادت می کردند؛ ولی بعد از آن قبله تغییر یافت ومسلمانان مامور شدند که به سوی کعبه نماز بگزارند
مواردی که رعایت قبله واجب است
اول: نمازهای واجب یومیه وقضای آنها ونماز احتیاط وسجده وتشهد فراموش شده وهمچنین تمام نمازهای واجب واما نمازهای مستحبی در غیر حال راه رفتن وسواری رعایت قبله شرط صحت آنها است واما درحال راه رفتن وسواری لازم نیست رو به قبله باشدواما نسبت به سجده  سهو مورد اختلاف است بعضی از فقها احتیاط لازم دارند وبعضی مانند حضرت امام قدس سره احتیاط مستحب دارند.

کیفیت رو به قبله بودن در نماز
مساله : کسی که نماز واجب را ایستاده می خواند ، باید طوری بایستد که بگویند روبه قبله ایستاده وبیشتر فقها وحضرت امام فرموده اند : لازم نیست زانوهای او ونوک پای او هم رو به قبله باشد وبعضی فرموده اند : بنابر احتیاط واجب باید زانوها وانگشتان پای او هم رو به قبله باشد .
مساله : کسی که باید نشسته نماز بخواند ، اگر نمی تواند به طور معمول بنشیند ودرموقع نشستن ،کف پاها را به زمین می گذارد،باید در موقع نماز صورت وسینه وشکم او رو به قبله باشد واما نسبت به ساق پا اختلاف است بعضی از فقها وحضرت امام فرموده اند:لازم نیست ساق پای او رو به قبله باشد وبعضی فرموده اند : باید ساق پای او رو به قبله باشد .
مساله :
کسی که نمی تواند نشسته نماز بخواند ، باید در حال نماز به پهلوی راست طوری بخوابد که جلوی بدن او رو به قبله باشد ، واگر ممکن نیست باید به پهلوی چپ طوری بخوابد که جلوی بدن او رو به قبله باشد، واگر این را هم نتواند باید به پشت بخوابد به طوری که کف پای او رو به قبله باشد.
در حال احتضار (جان دادن)
مسلمانی را که محتضر است مرد باشد یازن ، بزرگ باشد یا کوچک، باید به پشت بخوابانند به طوری که کف پاهایش به طرف به قبله باشد ، واگر خواباندن او کاملا به این طور ممکن نیست بنابراحتیاط واجب تا اندازه ای که ممکن است باید به این دستور عمل کنند ، وچنانچه خواباندن او به هیچ قسم ممکن نباشد به قصد احتیاط او را رو به قبله بنشانند و اگر آن هم نشود باز به قصد احتیاط او را  به پهلوی راست یا به پهلوی چپ ، رو به قبله بخوابانند.

درحال نماز برمیت
کسی که به میت نماز می خواند ،باید رو به قبله باشد ونیز واجب است میت را مقابل او به پشت بخوابانند، به طوری که سر او به طرف راست نمازگزار وپای او به طرف چپ نماز گزار باشد.

در حال دفن میت
میت را باید در قبر به پهلوی راست طوری بخوابانند که جلوی بدن او رو به قبله باشد.

در حال ذبح ونحر حیوانات
در موقع سر بریدن ، باید جلو بدن حیوان رو به قبله باشد.

مواردی که رعایت قبله مستحب است:

1- در حال دعا 2- در حال قرائت قرآن  3- در حال ذکر 4- در حال تعقیب نماز 5- در حال سجده ی شکر    6- در حال سجده واجب قرآن  7- مطلقا در حال نشستن

مواردی که رو به قبله بودن حرام است

 
مساله : موقع تخلی باید طرف جلو بدن ؛ یعنی شکم وسینه رو به قبله وپشت به قبله نباشد{بنابراین در هواپیما وقطار باید همین معنا را رعایت کند} واحتیاط واجب آن است که بچه را در وقت تخلی رو به قبله یا پشت به قبله ننشانند؛ ولی اگر خود بچه بنشیند ، جلو گیری از او واجب نیست.

مواردی که رو به قبله بودن مکروه است

 
1-در حال پوشیدن شلوار 2- در حال جماع (همبستری) 3-در هر حالی که منافات با قبله داشته باشد.
 

را ه های تشخیص قبله
 

1- علم (یقین):

که اگر کسی علم به قبله بودن یک جهت پیدا کرد، بایستی حکم به قبله بودن آن طرف نماید.

2- شهادت دو نفر شاهد عادل : به شرطی که شهادت آنان از روی حس و مشاهده باشد که در این صورت ولو شهادت آنان یقین هم نیاورد،جایگزین یقین می شود.
3- به گفته کسی که از روی قواعد علمی قبله را تشخیص می دهد و گفته او اطمینان آور هم باشد.
4- ظن و گمان : که اگر هیچ کدام از سه مرحله قبلی وجود نداشت نوبت به مرحله چهارم می رسد که عمل کردن به ظن و گمان باشد و آن هم از هر راهی به دست آید، چه از راه محراب مسجد یا قبرهای مسلمانان باشد و چه از گفته صاحب خانه و چه از راه خورشید و ستاره و قطب نما باشد؛البته باید توجه داشت که در صورتی می تواند به گمان عمل کند که نتواند گمان قوی تری پیدا کند والا بایستی گمان قوی تر را تحصیل نماید؛ مثلا اگر مهمان از گفته صاحب خانه گمان به قبله پیدا کند، ولی بتواند از راه دیگرگمان قوی تر به دست آورد،نباید به حرف او عمل نماید.
کسی که نمی داند قبله کدام طرف است 1- کسی که تمام اطراف در نظر او مساوی است و وقت نماز هم وسعت دارد و فقط یک نماز هم باید بخواند، مانند نماز صبح ، دراینجا وظیفه اش روشن است و باید چهار نماز به چهار طرف بخواند.
2- در صورتی که وقت نماز وسعت دارد و تمام اطراف در نظر او مساوی است و باید دو نماز بخواند؛ مانند ظهر و عصر یا مغرب و عشا، در اینجا این دو نماز را به دو صورت می تواند بخواند:
الف) ابتدا نماز اول را به چهار طرف می خواند و بعد نماز دوم را شروع می نماید و در هنگام خواندن نماز دوم لازم نیست که آن را از همان طرفی که نماز اول را شروع کرده است ، شروع نماید.
ب) نماز اول را به هر طرف خواند به دنبال آن ، نماز دوم را به همان طرف می خواند و خواندن نماز دوم به طرف دیگر جایز نیست ، ولی احتیاط مستحب آن است که روش اول انتخاب شود.
3- که در این صورت به هر چند طرف که وقت اجازه می دهد، نمازش را می خواند.
4- باید نماز اول را به چهار طرف خوانده و کسری را به نماز دوم بدهد، یعنی به هر چند طرف که وقت دارد،نماز دوم را بخواند.
5- در این صورت آخرین نمازی که می خواند، به نیت عصر و نمازهای قبلش را به نیت ما فی الذمه بخواند.
6- چهار رکعت آخر را به نیت عشا و بقیه وقت قبلی را به نیت نماز مغرب به هر چند طرف که می تواند،بخواند.
7- اگر می داند که قبله در چند طرف است ، باید فقط به همان اطرافی که یقین به قبله بودن یکی از آنها دارد، نماز بخواند.
8- حضرت امام صورت گمان را هم به صورت یقین داشتن ملحق فرموده اند. یعنی به هر چند طرف که گمان به قبله بودن آنها دارد، فقط به همان اطراف نماز بخواند ولکن بنا بر احتیاط مستحب صورت گمان به صورت تحیر و شک ملحق گردد.
 

  نماز در هواپیما در حال پرواز
 

نماز در حال پرواز با رعایت رو به قبله بودن جایز است واگر در حال رو به قبله بودن داخل نماز شود وهواپیما به راست یابه چپ انحراف پیداکند، اگر بعد از سکوت از قرائت وذکر ، به طرف قبله برگردد نمازش صحیح است اگر چه گردیدن او به طور تدریجی منتهی به این شود که مقابل طرف اول قرار بگیرد  واما اگر به طور کامل پشت به قبله نماید سپس برگردد نمازش باطل است ؛ بنابر این اگر در هواپیمایی که از مکه یا کعبه مکرمه می گذرد نماز بخواند نماز باطل است ، زیرا حفظ رو به قبله بودن ممکن نیست  واما اگر در اطراف مکه پرواز می کند ونمازگزار به طور تدریجی صورتتش را به طرف قبله قرار می دهد نماز صحیح است.
 

منبع : احکام عمومی نماز  ج1 ، تالیف محمد وحیدی /مرکز نشر هاجر (مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران)
      : احکام نماز ، نویسنده : محمد وحیدی