قال علی (ع): «الله الله فی الصلوه فانها عمود دینکم. »
سخن گفتن درباره نماز که دریچه عروج به عالم قدس و معنویت است، در توان هر کسی نیست. شایسته تر آن است که بیان حقیقت این نشانه بزرگ الهی و ستون دین مبین اسلام را به زبان و بیان این طریق، واگذاریم.
با نگاهی به آثار مکتوب امام - رحمه الله علیه- و مشاهده عینی شاهدان احوال ایشان، می توان گفت که در دیدگاه ایشان، نماز در میان عبادات به مثابه «اسم اعظم و بلکه خود اسم اعظم»(1) در میان دیگر اسماء الهی است.
افزون بر آن، دیدگاه حضرت امام - رحمه الله علیه - نسبت به نماز در حقیقت حکایت مسافر و طریق سفر است. در این میان، مهم ترین مسأله بیان نماز و تفسیر آن بر اساس سفر معراج پیامبر اسلام (ص) (تطبیق دادن جریان سفر نماز با سفر معراج) است. بنابراین، دیدگاه امام - رحمه الله علیه - به نماز، دیدگاهی عرفانی است؛ به گونه ای که مراحل اسفار اربعه عرفانی و احوال سالک و مسافر طریق وصل حق را در طول حیات و سلوک وی در یک رکعت نماز واقعی بیان می کند. خلاصه آنکه نماز مؤمن خود معراج و سفری واقعی است که حالت ها و مراتب و مقامات خاص خود را دارد. سالکان این طریق نیز به تناسب حال و مقام خویش، از حقیقت این سفر آگاه می شوند. از نظر امام - رحمه الله علیه- توحید به معنای واقعی آن - که مقصد اصلی دعوت پیامبران است- در نماز محقق می شود. در این گفتار، دیدگاه امام خمینی - رحمه الله علیه- در چند عنوان آمده است.

توصیف و تعریف نماز از دیدگاه امام

ابتدا برای آگاهی از دیدگاه امام خمینی (ره) نمونه هایی از توصیف های آن نمازگزار حقیقی را درباره نماز بیان می کنیم. شاید بتوان گفت کامل ترین سخن ایشان درباره نماز این جمله است که می فرمایند: سرمایه های سعادت عالم آخرت و وسیله زندگانی روزگارهای غیر متناهی نماز است. (2)
تعبیر دیگر ایشان، عبارت «نسخه جامعه» است، نسخه ای که پروردگار برای رهایی جان قدسی انسان از قفس طبیعت، تجویز کرده است. ایشان می فرمایند: معلوم می شود که حقیقت این عبادت الهی و نسخه جامعه، برای خلاصی این طایرهای قدسی از قفس تنگنای طبیعت به کشف تام محمدی ترتیب داده شده و به قلب مقدسشان نازل گردیده... (3) در سخنی دیگر بیان می کنند که این نسخه کامل «ترکیب قدسی» الهی است و همانند دیگر افعال و احکام الهی بر پایه حکمت و قوانین حضرت حق بنا نهاده شده است. ایشان می فرمایند: نماز که یکی از ترکیبات قدسیه است که بیدّی الجلال و الجمال فراهم آمده است و تسویه شده است... (4)
پس از آنکه حضرت آدم و حوا- علیهما السلام - از جوار پروردگار به عالم خاک هبوط کردند، یزدان مهربان دریچه ذکر خویش را به روی آدم و حوا گشود و مرکبی فراهم کرد تا آنان این فاصله را با مراتب و منازلش از مبدأ طبیعت تا مقصد قرب الهی بپیمایند.
خداوند همان گونه که پیامبر خود را به معراج قربش برد و حقایق ملک و ملکوت را به او شناساند، حضرت آدم (ع) و همه فرزندان او را که دور افتادگان از عالم قدس اند، به واسطه نماز به محضر انس خویش بار داد. امام (ره) در این باره می فرمایند: نماز، مرکب سلوک و براق سیر الی الله است. (5)
و نیز می فرمایند: براق سیر و رفرف عروج اهل معرفت، نماز است. (6)
حضرت امام (ره) در تعبیری براق (اسبی است که پیامبر (ص) را به معراج رساند) و رفرف را درباره نماز بسیار به کار برده اند. نکته مهم آن است که قدرت و توان این مرکب و میزان بهره مندی از آن، به ظرفیت و توان معنوی سالک و راکب آن بستگی دارد.
حضرت امام (ره) در ادامه می فرمایند: « و هر کسی از اهل سیر و سلوک الی الله را نمازی مختص به خود او و حظ و نصیبی است از آن، حسب مقام خود... »(7)
هنگامی که دریافتیم نماز «نسخه جامعه» الهی برای انسان است، جایگاه نماز در بین عبادت های دیگر آشکار می شود. آیات و اخبار، مشهورترین مرتبه نماز را «عمودیت» آن بر می شمارند. حدیث امام علی (ع) که در ابتدا به آن اشاره شد، گویای این مرتبه و لوازم ویژه است. امام خمینی (ره) با اشاره به این نکته می فرمایند: «... نماز که در بین عبادات و مناسک الهیه، سمت جامعیت و عمودیت دارد... »(8)
یا این که: « و در جمع عبادات، خصوصاً نماز که سمت جامعیت دارد و منزله آن در عبادات، منزله انسان کامل است و منزله اسم اعظم، بلکه خود اسم اعظم است... »(9)
راز این جامعیت همان است که در حدیث پیامبر (ص) بیان شده است. «لانَّ الصلاه تسبیحُ و تهلیلُ و تحمیدُ و تکبیرُ و تمجیدُ و تقدیسُ و قولُ و دعوه»(10) زیرا نماز هم تسبیح است و هم تهلیل و هم ستایش و هم تکبیر و هم تقدیس و هم گفتار است و هم خواستن. یکی دیگر از تعابیر امام (ره) درباره نماز «معجون الهی» و «حبل متین» است. ایشان می فرمایند: « اگر روزگار به عارفی ربانی مهلت دهد، می تواند تمام منازل سائرین و معارج عارفین را از منزلگاه یقظه تا اقصای منزل توحید از این معجون الهی وحب متین بین خلق و خالق خارج کند. » (11)

حقیقت و واقعیت نماز از دیدگاه امام

مطلب اساسی در شناخت هر پدیده ای، شناخت حقیقت آن است. درباره نماز نیز شناخت حقیقت آن از اساسی ترین اموری است که هر مسلمان باید بدان آگاه باشد. امام خمینی (ره) حقیقت نماز را «سفر» ی می داند که مبدأ آن بیت نفس و الی الله و فی الله و من الله است: « از آن چه مذکور شد از سرصلوه که حقیقت آن عبارت است از سفر الی الله و فی الله و من الله است... »(12)
همچنین ایشان در این باره می فرمایند: «... و آن عبارت است از حصول معراج حقیقی و قرب معنوی و وصول به مقام فنای ذاتی که در اوضاع به سجده ثانیه که فنای از فنا است و در اذکار به «ایاک نعبد» که مخاطبه حضوری است، حاصل می شود. »(13)
نکته دیگر درباره حقیقت نماز، این است که نماز را غیر از این ظاهر «باطنی» است؛ یعنی حقیقت نماز، همان باطن آن است: نماز بلکه جمیع عبادات را غیر از این صورت و قشر و مجاز، باطن و لُب و حقیقتی است و این از طریق عقل معلوم است و از طریق نقل، شواهد کثیره دارد. (14)
در حدیثی آمده است که فردی شقی به نام «رزام مولی خالد بن عبدالله» درباره حدود نماز از امام صادق (ع) پرسش می کند. ایشان در پاسخ می فرمایند: « نماز چهار هزار حد دارد که تو نمی توانی یکی از آنها را ادا کنی. » حضرت امام (ره) با بیان این حدیث، آن را دلیلی بر وجود باطن و حدود باطنی نماز می داند و استنباط می کند که: « اگر این چهار هزار حد که جناب صادق(ع) فرمودند از حدود ظاهر و آداب صوریه بود، نمی فرمودند تو یکی از آنها را (هم) ادا نمی کنی و وفا نمی نمایی؛ زیرا که معلوم است که همه کس می تواند به آداب صوریه نماز قیام کند. »(15)
ایشان، تعبیر حالت ائمه (علیهم السلام) در نماز بر اثر خوف و خشیت خداوندی، دلیلی بر اثبات بعد باطنی نماز می دانند. باطن نماز نیز همانند ظاهر آن، آداب و شرایطی دارد که اقامه آنها حقیقت نماز را محقق می کند. حضرت امام (ره) می فرمایند: « از برای نماز غیر این صورت، حقیقتی است و غیر از این ظاهر، باطنی است و همان طور که صورت آن را آداب و شرایط صوریه ای است، باطن آن را نیز آداب و شرایطی است که شخص سالک باید آنها را مراعات کند. »(16)
واپسین نکته درباره حقیقت نماز این است که بر اساس نظر امام (ره) نماز اقامه توحیدهای سه گانه (توحید ذات، افعال و صفات) است. ایشان می فرمایند: «بدان که اهل معرفت، قیام را اشاره به توحید افعال دانند، چنان چه رکوع را به توحید صفات و سجود را به توحید ذات اشاره دانند. »(17) از این بیان می توان نتیجه گرفت که اقامه نماز واقعی، اقامه توحید واقعی است و اقامه توحید مستلزم نفی هر چه غیر اوست، حتی خواسته های نفسانی.

پی‌نوشت‌ها:

(1). آداب الصلوه، امام خمینی (ره)، ص9.
(2). آداب الصلوه، ص 45.
(3). اسرار نماز یا معراج السالکین و صلوه العارفین، امام خمینی (ره)، ص 10.
(4). اسرار نماز، ص 17.
(5) همان، ص 7.
(6) همان، ص6.
(7). اسرار نماز، ص 6.
(8). آداب الصلوه، ص 9.
(9). آداب الصلوه، ص 9.
(10). بحار الانوار، ج 82، روایت، 56، باب 1، ص 231.
(11). اسرار نماز، ص 57.
(12). اسرار نماز، ص 118.
(13). همان، ص 15.
(14). همان، ص 9.
(15). اسرار نماز، ص 11.
(16). آداب الصلوه، صص 55- 56.
( 17). آداب الصلوه، ص 146.