نماز،حضور در پیشگاه خداوند و شرکت در ضیافتی معنوی است که وی،بندگان را به آن فرا خوانده است.

همچنانکه حضور در یک میهمانی،مقدمات و آدابی دارد و نسبت به مهمان،استقبال و بدرقه به عمل می آید و مهمان هرچه عزیزتر باشد،مراسم پیشواز و بدرقه،با شکوهتر صورت می پذیرد،ادای فریضه الهی نیزچنین است.

پیشوایان معصوم ما(علیه السلام)پیش از فرا رسیدن وقت نماز،خودرا مهیای آن می ساختند و پس از نماز نیز،مدت ها به تعقیب نمازمی پرداختند و دل از یاد خدا نمی کندند و لب از ثنای او نمی بستند وچهره از قبله بر نمی تافتند.مگر نه آنکه نماز را«نور چشم »خودمی دانستند؟مگر انسان به آسانی دل از نور چشم می کند و از آن چشم می پوشد؟

اذان و اقامه،نوعی استقبال از نماز است و تعقیبات،بدرقه آن. بی اعتنایی به تعقیبات و دعاهای پس از نماز،نشان بی علاقگی به خود نماز است.آنگونه که در روایات،نسبت به زودتر رفتن به مسجد و انتظار شروع نماز را کشیدن،تشویق و سفارش شده و منتظر نماز را،«مهمان خدا»گفته اند. ⁽¹⁾ به انجام مستحبات و دعاهایی پس از اتمام نماز نیز سفارش شده است.قرآن می فرماید:

«فاذا فرغت فانصب و الی ربک فارغب » ⁽²⁾ همین که فارغ شدی،به کار دیگری بپرداز و به سوی پروردگارت رغبت نما.

اینک به ذکر برخی از مسائل مربوط به تعقیبات می پردازیم:

تعقیب نماز

امام صادق(ع)می فرماید:همین که از نماز واجب فارغ شدی،به دعا و تعقیب نماز مشغول باش. ⁽³⁾ و می فرماید:دعا پس از نماز صبح و ظهر و مغرب،مستجاب می شود. ⁽⁴⁾ و نیز:تسبیحات حضرت زهرا سلام الله علیها(34 مرتبه الله اکبر،33مرتبه الحمد لله و 33 مرتبه سبحان الله)از هزار رکعت نماز مستحب،نزدخداوند بهتر است. ⁽⁵⁾

و در حدیث می خوانیم:هر کس این تسبیحات را بگوید،به آیه (و اذکروا الله کثیرا احزاب/41)که بمعنای زیاد یاد کردن خداونداست،عمل کرده است. ⁽⁶⁾

البته دعا و تعقیبات به جای خود،و ادامه کار و تلاش هم به جای خود.و هیچکدام مانع یکدیگر نیست.بعضی می پندارند اگر به جای دعا،سراغ کار بروند،کامیاب تر و موفق ترند.رسولخدا(ص)می فرماید:

«التعقیب بعد صلاة الفجر ابلغ فی طلب الرزق » ⁽⁷⁾ دعای پس از نماز صبح،برای زندگی و جلب رزق،مؤثرتر است.

درود و نفرین

از جمله کارهای تعقیباتی،درود و صلوات فرستادن بر نیکان وزبده های کمال بشری،و لعن و نفرین بر مظاهر شرک و پلیدی وسردمداران کفر و ستم است.

در آنچه به عنوان دعاهای تعقیب آمده،هم به موارد متعددی از«صلوات »بر می خوریم،همه به مواردی از لعن و این، گوشه ای از تولی و تبری در یک مکتب زنده و جهت دار است.

صلوات ها که نقل شده به جای خود.حتی در نمونه های فراوانی،خود«اللهم صل علی محمد و آل محمد»،به عنوان یکی از تعقیبات نمازها بیان شده است.

اما در مورد لعن:امام باقر(ع)می فرماید:

«اذا انحرفت عن صلاة مکتوبة فلا تنحرف الا بانصراف لعن بنی امیة » ⁽⁸⁾ هر گاه نماز واجب را تمام کردی،جز با لعن بنی امیه،از جای خودحرکت نکن.

چرا که آن دودمان ننگین و تبهکار،نمونه طاغوت ها و از بارزترین چهره های مخالفت با خط رهبران معصوم و آل پیامبر بودند و مستحق هر گونه نفرت و نفرین!

امام صادق(ع)در پی هر نماز،به چهار مرد و چهار زن(که ازدشمنان سر سخت مقام امامت بودند)لعن و نفرین می کرد. ⁽⁹⁾ چه زیباست اسلامی که در کنار برنامه های عبادی و الهی خویش،بیزاری از ستمگران و مفسدان و طاغوت ها را هم جزء برنامه های خود،ساخته و نماز و عبادات و حج آن،همراه با برائت و اعلام تنفر از کفار ومشرکان و منافقان است. ⁽¹⁰ پس تعقیبات نماز،برخوردار از نوعی فریاد لعنت بر دشمنان خدا ومخالفان خط رهبری الهی است.

تسبیح حضرت زهرا(ع)

یکی دیگر از تعقیبات نماز،تسبیحات حضرت زهرا(ع)است.یعنی گفتن 34 مرتبه الله اکبر،33 مرتبه الحمدلله و 33 مرتبه سبحانه الله،پس از فراغت از هر نماز.این تسبیحات را رسول خدا(ص)به دخترش فاطمه(ع)تعلیم داد و بر گفتن آن،بسیار سفارش شده است و پاداش بسیاردارد.

امام باقر(ع)می فرماید:در میان ستایش ها،بهتر از تسبیحات حضرت زهرا(ع)نیست،و اگر بود،رسول خدا(ص)به فاطمه(ع)تعلیم می داد. ⁽¹¹⁾ در روایات متعددی،تاکید شده به همراه داشتن تسبیح 34 دانه ای ازخاک مقدس امام حسین(ع)و اینکه ذکر گفتن با آن،ثواب زیاد داردو حتی گرداندن آن،بدون ذکر هم ارزشمند و خوب است. ⁽¹²⁾ و در حدیثی است که:خود آن دانه ها ذکر می گویند. ⁽¹³⁾ تربت حسین(ع)،یادآور حماسه های کربلا و احیاگر«فرهنگ شهادت »است و انس انسان را با رهبری الهی،جهاد،شهادت،ایثار،سیدالشهداء،مبارزه با ستم و انتقام از ظالمان را بیشتر می کند.

تسبیحات حضرت زهرا(ع)به ترتیبی که گفته شد،حتی در کتب حدیثی اهل سنت نیز آمده، ⁽¹⁴⁾ ولی هیچکدام نگفته اند که نام این تسبیحات،تسبیح حضرت زهراست!!...

سجده شکر

سپاس نعمت های حقتعالی،نشان معرفت و ادب و بندگی است.درآیات و روایات،به مسئله شکرگزاری از نعمت ها،بسیار سفارش شده واینکه یاد نعمت ها،محبت انسان را به خدا زیاد می کند و نعمتهای الهی را مستدام و افزون می گرداند. ⁽¹⁵⁾

گرچه شکر نعمت ها،از توان و طاقت بشر بیرون است،ولی انسان باید به هر قدر که می تواند،سپاسگزاری احسان و نعمت و نیکی پروردگارباشد.یکی از شکلهای شکر،سجده بر خاک کردن و پیشانی بر خاک نهادن در برابر خداوند و شکر گفتن اوست.

و«سجده شکر»یکی از تعقیبات نماز به حساب آمده است. ⁽¹⁶⁾ مرحوم علامه مجلسی،تمام جلد 83 بحار الانوار را(جز چند صفحه آخر)

به روایات تعقیبات نماز اختصاص داده و 63 حدیث،پیرامون سجده شکر،از ائمه اطهار(ع)نقل کرده است.

سجده بعد از نماز،شکرانه توفیق انجام نماز است. ⁽¹⁷⁾ در سجده شکر،سه مرتبه «شکرا لله »کافی است،ولی در حدیث است: اگر انسان به طول یک نفس،«یا رب،یا رب »بگوید:خداوند به او خطاب می فرماید:«لبیک!ما حاجتک؟»حاجت تو چیست تا انجام دهم؟ ⁽¹⁸⁾

امام صادق(ع)فرمود:سجده شکر بعد از نماز،دلیل کامل شدن نماز و رضای خدا و اعجاب و خوش آمدن فرشتگان است. خداوند بارها ازآنان می پرسد،پاداش این بنده شاکر چیست؟می گویند:رحمت تو،بهشت تو،حل مشکل او،و هر خیری را که فرشتگان می گویند،جوابی نمی شنوند،به خدا عرضه می دارند:ما نمی دانیم پاداش این سجده چیست؟خداوند می فرماید:همچنانکه او از من شکر کرد،من هم از اوتشکر می کنم،و با این جمله به فرشتگان می فهماند که رضا و سپاس الهی از او،بالاتر از بهشت و رحمت و حل مشکلات است. ⁽¹⁹⁾

در حدیث است:خداوند به حضرت موسی فرمود:دلیل آنکه تو را به پیامبری مبعوث کردم،سجده هایی بود که بعد از نماز داشتی. ⁽²⁰⁾

نمازهای مستحب(نوافل)

به جز نمازهای واجب روزانه(17 رکعت)،نمازهای دیگری هم وجود دارد که انجام آنها مستحب است و بسیار ثواب دارد و چون این نمازها،اضافه بر نماز واجب است،به آنها نافله و نوافل گفته می شود(نفل،به معنای زاید و افزون است).

تعداد رکعت های نمازهای مستحب،دو برابر رکعات واجب،یعنی 34 رکعت است،بدین شرح:

1- نافله نماز صبح،دو رکعت،قبل از نماز صبح،

2- نافله نماز ظهر،هشت رکعت،قبل از نماز ظهر،

3- نافله نماز عصر،هشت رکعت،قبل از نماز عصر،

4- نافله نماز مغرب،چهار رکعت،بعد از نماز مغرب،

5- نافله نماز عشاء،دو رکعت نشسته،بعد از نماز عشاء.

6- نافله شب،یازده رکعت،پیش از اذان صبح،که هشت رکعت آن «نافله شب »نام دارد،دو رکعتش به نام «شفع »،و یک رکعت دیگرش به نام «وتر»است. ⁽²¹⁾

در حدیث است که:نمازهای نافله،به منزله هدیه است و در هرصورت،پذیرفته می شود. ⁽²²⁾

با همه تاکید و تشویقی که در باره انجام نمازهای مستحبی است،ادای آنها باید از روی علاقه و عشق باشد و انسان،بر خودش آنها راتحمیل نکند.سعی کند که ابتدا،آمادگی روحی و علاقه و کشش قلبی بیاید،آنگاه به انجام آنها بپردازد.

امام رضا(ع)فرموده است:دل ها،گاهی اقبال و آمادگی دارند،وگاهی نه.عبادات را وقتی که دلها آماده است انجام دهید. ⁽²³⁾ به همین دلیل،در نمازهای مستحب،برخی ارفاق ها و تسهیلاتی وجود دارد که در نمازهای واجب نیست.این آسان گیری، برای جذب بیشتر افراد است.از جمله اینکه:

1- نماز مستحب را،هم می توان ایستاده خواند،هم نشسته.

2- در نماز مستحب،می توان فقط سوره حمد خواند و به رکوع رفت.

3- در نماز مستحب،شک میان رکعت اول و دوم،نماز را باطل نمی کند و نمازگزار می تواند تصمیم بر هر کدام بگذارد.

4- انجام کم و زیادهای اشتباهی در نماز مستحب،سجده سهوندارد.

5- برای نمازهای واجب،بهتر است انسان به مسجد برود ولی در باره نوافل،چنین دستوری نیست.

این ساده گیری ها برای تشویق افراد به این عبادت های سازنده است.حتی اگر نماز مستحب را کسی در وقتش توانست بخواند،قضای آنرا می تواند انجام دهد،که در اینصورت،طبق حدیث،خداوند به فرشتگان مباهات کرده و می فرماید:به بنده ام بنگرید!چیزی را که بر اوواجب نکرده ام،قضا می کند!(و در حدیث دیگری افزوده شده که:شمارا شاهد می گیرم که او را آمرزیدم) ⁽²⁴⁾

در حدیثی آمده:نماز نافله،جبران کننده نواقصی است که درنمازهای واجب است. ⁽²⁵⁾ و...همچون صدقه ای است که انسان می پردازد. ⁽²⁶⁾

نماز شب

در میان نوافل،«نماز شب »جایگاه خاصی دارد و تاکید فراوانی که در آیات قرآن و احادیث در باره آنست،به مراتب بیش از نمازهای دیگرمستحب است و به همین جهت،اولیاء خدا بر آن مداومت و مواظبت داشتند و به تهجد و عبادت نیمه شب می پرداختند.تا آنجا که نماز شب را خداوند،بر بنده محبوبش حضرت محمد(ص)واجب ساخته و چنین فرمان داده بود:

«و من اللیل فتهجد به نافلة لک » ⁽²⁷⁾ بخشی از شب را بعنوان نافله به تهجد بپرداز و سحر خیزی کن.

قرآن،در توصیف کسانی که نیایشگران شب و اهل نماز شب اند،چنین می فرماید:

«و المستغفرین بالاسحار» ، ⁽²⁸⁾ استغفار کنندگان در سحرها «و الذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما» ⁽²⁹⁾ آنانکه در حال سجود و قیام،برای خدا شب زنده داری می کنند.

«کانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون » ⁽³⁰⁾ مردان خدا،مقدار کمی از شب را می خوابیدند.

در آیه دیگر می خوانیم:مردان خدا برای انجام نیایش سحرگاهان ونماز شب،از بستر گرم فاصله می گیرند و به نماز شب مشغول می شوند،پاداش آنان،غیر از بهشت و حوریان و...چیزهایی است که خداوندبرایشان ذخیره کرده که موجب روشنی دیدگانشان است: «فلا تعلم نفس ما اخفی لهم من قرة اعین » ⁽³¹⁾

از این رو،نماز شب،مورد عنایت تمام انبیاء بوده ⁽³²⁾ و رسولخداچندین مرتبه حضرت علی را به نماز شب سفارش نموده و فرمود:«علیک بصلاة اللیل،علیک بصلاة اللیل،علیک بصلاة اللیل » ⁽³³⁾ بر تو باد،نماز شب.(سه مرتبه)

و در حدیث است:

«شرف المؤمن صلاته باللیل » ⁽³⁴⁾ شرف مؤمن به نماز شب اوست.

و امام صادق(ع)فرمود:در خانه هایی که نماز شب خوانده می شود و قرآن تلاوت می گردد،آن خانه ها نزد آسمانیان، همچون ستاره ها درخشانند. ⁽³⁵⁾

گذشته از آن،سحرخیزی و استفاده از هوای مفید آن هنگام،برای بدن،نشاط آور است و در حدیث است که:«قیام اللیل مصحة البدن » ⁽³⁶⁾ شب زنده داری،بدن را تندرست می کند.

و در حدیث دیگری اضافه برآثار معنوی آن،خاصیت دردزدایی برای آن بیان شده است:«...و مطردة الداء عن اجسادکم » ⁽³⁷⁾

نماز شب،نشان عشق و محبت انسان به آفریدگار است و این علاقه،انسان را از خواب،جدا می کند و به راز و نیاز نیمه شب، با محبوب وا می دارد،و اگر آن عشق نباشد،انسان با چه انگیزه ای،در تنهایی وتاریکی،از استراحت دست بشوید و در خلوتی عارفانه،به گفتگو بامعشوق بپردازد؟

در یک حدیث قدسی از قول خداوند،می خوانیم:

«کذب من زعم انه یحبنی فاذا جنه اللیل نام عنی،الیس کل محب یحب خلوة حبیبه؟» ⁽³⁸⁾ دروغ می گوید آنکه مدعی محبت من است،ولی وقتی شب او را فرا می رسد،می خوابد،آیا مگر نه اینکه هر عاشقی،خلوت با معشوقش را دوست دارد؟.. .

نماز شب،توفیقی می خواهد که آنرا هم باید از خدا طلبید.

گاهی گناهان و دروغ ها،سبب محرومیت انسان از نماز شب می گردد و شیرینی عبادت و نیایش،از انسان گرفته می شود.

در حدیث است:

«ان الرجل لیکذب الکذبة فیحرم بها عن صلاة اللیل » ⁽³⁹⁾ گاهی کسی دروغ می گوید،و به همین سبب از نماز شب محروم می شود.

انسان،با تداوم نماز شب و تهجد و عبادت های شبانه،می تواند به مقامی از کمال و صفای نفس و قرب به خدا برسد که چشم و گوش و دست خدایی پیدا کند(جز حق نبیند،جز حق نشنود و جز حق،عمل نکند)وبه آنجا برسد که هر دعایی کند،مستجاب گردد. ⁽⁴⁰⁾

پی نوشتها:

1-مستدرک الوسائل،ج 1 ص 336.

2-انشراح،آیه 7.

3-مستدرک الوسائل،ج 1 ص 336.

4-و5-مستدرک الوسائل،ج 1 ص 336-

6-وسائل،ج 4 ص 1023.

7-مستدرک الوسائل،ج 1 ص 336-

8-وافی،ج 2 ص 121.

9-وسائل الشیعه،ج 4 ص 1037.

10-در اینجا بجاست که یاد کنیم از 400 شهید مظلوم ایران،که در ایام حج،در جمعه خونین مکه،در حالی که فریاد برائت از کفار و طواغیت و مستکبران جهانی بر لب داشتند و«مرگ بر آمریکا»

و«مرگ بر اسرائیل »می گفتند،آماج گلوله های وهابیان حاکم بر حجاز قرار گرفته و مظلومانه به شهادت رسیدند(در سال 1366)-زهی تاسف که اینگونه شعارها را که الهام گرفته از آیات قرآن است و دستورقرآن،به اعلام برائت و بیزاری از مشرکان در مناسک حج می باشد-برخی کج فهمان،مخالف حال عبادت در حج می دانستند و مخالفت می کردند!.

11-وسائل،ج 4 ص 1024.

12-جواهر،ج 10 ص 405.

13-وسائل،ج 4 ص 1033.

14-از جمله در:صحیح مسلم،ج 1 ص 418،صحیح بخاری،ج 1 ص 110،سنن ابن ماجه،ج 1 ص 299(در بحث تعقیبات نماز) .

15- لئن شکرتم لازیدنکم (ابراهیم،آیه 5).

16-بحار الانوار،ج 83(بیروت)ص 194(در این کتاب،حدود 87 روایت و 38 آیه در باره مسئله شکر نقل کرده است-)

17-بحار،ج 83 ص 200.

18-وسائل،ج 4 ص 1071.

19-وسائل،ج 4 ص 1071،وافی،ج 2 ص 123.

20-بحار،ج 83 ص 200.

21-در بحارالانوار،تمام جلد 84،به روایات مربوط به نمازهای مستحب اختصاص یافته وصدها حدیث در این باره نقل شده است.

22-قصار الجمل،ج 2.

23-ان للقلوب اقبالا و ادبارا-(بحار،ج 84 ص 47)

24-بحار،ج 84 ص 43،وسائل ج 3 ص 56.

25-مستدرک الوسائل،ج 1 ص 177.

26-قصار الجمل،نافله.

27-اسراء،آیه 79.

28-آل عمران،آیه 17.

29-فرقان،آیه 64.

30-ذاریات،آیه 18.

31-سجده،آیه 17.

32-بحار،ج 84 ص 136.

33-وافی،ج 2 ص 22.

34-وافی،ج 2 ص 21.

35-وافی،ج 2 ص 22.

36-وسائل،ج 5 ص 272.

37-وافی،ج 2 ص 22.

38-نقل از:مصباح الشریعه.

39-نورالثقلین،ج 3 ص 204.

40-ثواب الاعمال،ص 88.